સર હમ્ફ્રે ડેવી | Sir Humphrey Davy (17 ડિસેમ્બર 1778 - 29 મે 1829)
હમ્ફ્રે ડેવીનો જન્મ 17 ડિસેમ્બર, 1778ના રોજ દક્ષિણપશ્ચિમ ઈંગ્લેન્ડના કોર્નવોલમાં પેન્ઝાન્સ ગામમાં થયો હતો. તેના ગરીબ પિતા લાકડાકામ, સુથારીકામ અને ખેતી કરીને ગુજરાન ચલાવતા હતા. હમ્ફ્રેનું શિક્ષણ પેન્ઝાન્સમાં થયું હતું અને બાદમાં, તેણે નજીકના ટ્રુરોમાંથી ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. તેમનું પ્રાથમિક શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા પછી તરત જ, ડેવી બ્રિસ્ટોલમાં સ્થાનિક રસાયણશાસ્ત્રી થોમસ બેડ્ડોઝ પાસે ગયા, જેમણે તેમને દવાઓ બનાવવાની તાલીમ આપી. બેડ્ડો પાસે એક અંગત પુસ્તકાલય હતું જ્યાં ડેવી પોતાનો મફત સમય, પુસ્તકો વાંચતા. અહીં તેમને વાંચન અને ખાસ કરીને રસાયણશાસ્ત્રમાં ભારે રસ કેળવ્યો. તેણે તે સમયે વાંચેલા પુસ્તકોના આધારે પ્રયોગો પણ કર્યા.
વાંચન અને પ્રયોગ કરવાની તેમની તરસને લીધે, તેઓ પ્રખ્યાત એન્જિનિયર અને શોધક સર જેમ્સ વોટના પુત્ર વોટ જુનિયરના સંપર્કમાં આવ્યા. તેમણે રોયલ સોસાયટીના પ્રમુખ ડૉ. ગિલ્બર્ટ સાથે ડેવીનો પરિચય કરાવ્યો. ડેવીની રુચિ અને સમર્પણથી પ્રભાવિત થઈને, ગિલ્બર્ટે તત્કાલીન નવી સ્થાપિત મેડિકલ ન્યુમેટિક ઈન્સ્ટિટ્યૂટના સ્થાપકને ભલામણનો પત્ર લખ્યો. આ સંસ્થાએ દવાના ક્ષેત્રમાં વિવિધ વાયુઓના ઉપયોગ પર સંશોધન અભ્યાસ હાથ ધર્યા હતા. તેને તાત્કાલિક અહીં નોકરી પર રાખવામાં આવ્યો હતો. એટલું જ નહીં, યુનિવર્સિટી પણ ન જોઈ હોય તેવા ડેવીને તેની પસંદગીની નોકરી મળી તે નસીબદાર હતો. અહીં તેણે 20 વર્ષની ઉંમરે સંસ્થાના સૌથી યુવા વડા બનવા માટે સખત મહેનત અને નિષ્ઠાપૂર્વક કામ કર્યું.
ડેવી, જે જીવનમાં સખત રીતે આગળ આવ્યો હતો, તે સ્વભાવે તરંગી હતો. તેમના કાર્યને કારણે તેમને પ્રસ્તાવ આપવામાં આવ્યો કે વિદ્યુત દળો રાસાયણિક સંયોજનના તત્વોને એકસાથે રાખે છે. ડેવી લેવોઇસિયરના સૂચનથી વાકેફ હશે કે આલ્કલી અર્થ એ અજાણી ધાતુઓના ઓક્સાઇડ છે. શરૂઆતમાં, તેણે આલ્કલીના જલીય દ્રાવણને વિદ્યુત વિચ્છેદન કરીને ધાતુઓને અલગ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ તેનાથી માત્ર હાઇડ્રોજન વાયુ પ્રાપ્ત થયો. 1799 માં તેમની મહત્વપૂર્ણ શોધથી તેમને વિશ્વવ્યાપી ખ્યાતિ મળી. તેણે પોતાની લેબોરેટરીમાં નાઈટ્રસ ઓક્સાઈડ ગેસ તૈયાર કર્યો. આ ગેસનો ઉપયોગ આજે પણ એનેસ્થેસિયા તરીકે દર્દીઓને બેભાન કરવા અને પછી સર્જિકલ ઓપરેશન કરવા માટે કરવામાં આવે છે. આ રીતે કરવામાં આવતું ઓપરેશન સર્જન માટે પીડારહિત અને સરળ હોય છે, કારણ કે સમગ્ર ઓપરેશન દરમિયાન દર્દી બેભાન રહે છે. જો કે, તેમના જીવનકાળમાં, આ શોધનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો ન હતો. તે વર્ષ 1844 માં હતું કે એક અમેરિકન ડૉક્ટરે સડી ગયેલા દાંતને પીડારહિત રીતે કાઢવા માટે આ દવાનો ઉપયોગ કર્યો હતો. દવા દાંતની નજીકના વિસ્તારને સુન્ન કરે છે જેથી ઓપરેશન પીડારહિત અને ન્યૂનતમ પ્રયત્નો સાથે કરી શકાય.
સર હમ્ફ્રે ડેવી ફોટો
જ્યારે તેને આ દવા મળી ત્યારે બીજી રસપ્રદ વાત બની. તેણે તેને સુંઘવાને બદલે પીધું અને નશો લાગ્યો. તે કોઈપણ છંદ કે કારણ વગર હસે છે અને તેથી તેને લાફિંગ ગેસ કહેવામાં આવે છે. આ ખૂબ જ રસપ્રદ શોધને કારણે ડેવીને ખ્યાતિ મળી.
આ સમયગાળાની આસપાસ, કાઉન્ટ રમફોર્ડ, એક અમેરિકન વૈજ્ઞાનિક, લંડન આવ્યા અને રોયલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટની સ્થાપના કરી. તેણે ડેવીને રસાયણશાસ્ત્રના પ્રવચન માટે આમંત્રણ આપ્યું. ડેવીને શિક્ષક તરીકેનો અગાઉનો કોઈ અનુભવ ન હોવા છતાં, તેમણે જે રીતે તેમને પહોંચાડ્યા અને તેમણે જે લોકપ્રિયતા હાંસલ કરી તેનાથી તેમને પ્રોફેસરનું બિરુદ મળ્યું. આ એટલા માટે હતું કારણ કે તે ખૂબ સારા જાહેર વક્તા પણ હતા. તેમની સરળ વાતચીત શૈલી અને રસાયણશાસ્ત્રના સૌથી જટિલ મુદ્દાઓને સરળ બનાવવા અને આગળ મૂકવાની રીતે રોયલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના કૃષિ બોર્ડને પ્રભાવિત કર્યા. તેઓએ તેમને કૃષિ સંબંધિત મુદ્દાઓ ઉઠાવવા અને તેમને જરૂરી માર્ગદર્શન આપવા વિનંતી કરી.
ત્યાર બાદ તેમણે તેમના જીવનના આગામી દસ વર્ષ કૃષિ ક્ષેત્રે ઊંડું સંશોધન અને અભ્યાસ કરવામાં વિતાવ્યા. તેમણે ખેતરમાં જરૂરી ઇનપુટ્સ અને માર્ગદર્શન પૂરું પાડ્યું અને કૃષિ ઉત્પાદન વધારવામાં મદદ કરવા ખાતરો વિકસાવ્યા.
આ સિવાય તેમણે રસાયણશાસ્ત્રમાં ઇલેક્ટ્રો-કેમિકલ પ્રક્રિયા વિકસાવી. સામાન્ય રીતે કોસ્ટિક સોડા તરીકે ઓળખાય છે, સોડિયમ હાઇડ્રોક્સાઇડનો ભીનો ટુકડો પ્લેટિનમ કપમાં મૂકવામાં આવે છે. વાયરનો એક છેડો બેટરીના એક ટર્મિનલ સાથે અને બીજો છેડો કોસ્ટિક સોડાના ટુકડા સાથે જોડાયેલો હતો. અન્ય વાયર બેટરીના બીજા ટર્મિનલ અને પ્લેટિનમ કપને જોડે છે. આ ઇલેક્ટ્રોલાઇટિક રાસાયણિક પ્રતિક્રિયાનું કારણ બને છે જે સોડિયમ વરાળ ઉત્પન્ન કરે છે. આજે આપણા રસ્તાઓ અને શેરીઓ સોડિયમ વેપર લેમ્પની મદદથી પ્રગટાવવામાં આવે છે. તેણે ઇલેક્ટ્રો-કેમિકલ પ્રક્રિયાનો ઉપયોગ કરીને પોટેશિયમને પણ અલગ કર્યું. તેવી જ રીતે, તેણે 1808માં આ પ્રક્રિયા દ્વારા સોડિયમ, મેગ્નેશિયમ, સ્ટ્રોન્ટિયમ, કેલ્શિયમ, ક્લોરિન અને બેરિયમ પણ મેળવ્યા. આ જ પ્રક્રિયાને અનુસરીને, ચાર્લ્સ માર્ટિને 1886માં એલ્યુમિનિયમ ઓક્સાઈડમાંથી એલ્યુમિનિયમને અલગ કર્યું. વધુ વિકાસ તરીકે, ડેવીએ આર્ક લેમ્પની પણ શોધ કરી.
સોડિયમ અને પોટેશિયમને અલગ કરવાની ઇલેક્ટ્રોકેમિકલ પ્રક્રિયાની તેમની શોધ અને તેમની ટેકનિકથી પ્રભાવિત થઈને, નેપોલિયન, ફ્રેન્ચ સમ્રાટે તેમને ફ્રેન્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ મેડલિયન અર્પણ કર્યું. જ્યારે ઈંગ્લેન્ડ અને ફ્રાન્સ યુદ્ધમાં હતા ત્યારે પણ ડેવીને 30 વર્ષની ઉંમરે એક વિશેષ સમારોહમાં મેડલિયન આપવામાં આવ્યો હતો. આર્ક લેમ્પની શોધ તે સમયે ઉપલબ્ધ અન્ય કોઈપણ લેમ્પ કરતાં વધુ તેજસ્વી હતી. આવા આર્ક લેમ્પ્સ ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં અને લશ્કરી સર્ચલાઇટ્સના ઉત્પાદનમાં એપ્લિકેશન ધરાવે છે.
1812માં માઈકલ ફેરાડે નામનો યુવક તેમને મળવા આવ્યો. તેઓ તેમના દરેક પ્રવચન અથવા ભાષણમાં હાજરી આપતા અને તેમની સુંદર હસ્તાક્ષરમાં લખતા. તેણે ડેવીને નોટો બતાવી. તેમના સાવચેત અને ઉત્સાહી અભિગમ વિશે શીખીને, ડેવી પ્રભાવિત થયા અને તરત જ તેમને સહાયક તરીકે નોકરીએ રાખ્યા. બીજું કારણ એ હતું કે તે ખાણોમાં જે પ્રયોગો કરી રહ્યો હતો તેની આંધળી અસરથી તે પીડાતો હતો અને તેને મદદની જરૂર હતી. યુવક, ફેરાડે, પછીથી વિશ્વના સૌથી પ્રખ્યાત વૈજ્ઞાનિકોમાંનો એક બન્યો.
તે જ વર્ષે, ઇંગ્લેન્ડના રાજાએ તેને નાઈટ જાહેર કર્યો. ત્રણ દિવસ પછી, તેણે શ્રીમંત વિધવા જેન એપ્રિસ સાથે લગ્ન કર્યા. થોડા દિવસો પછી, આ દંપતિ ફેરાડે સાથે ડેવીના સહાયક અને વેલેટ તરીકે પ્રવચનો આપવા અને આખા સ્થળે થઈ રહેલી વૈજ્ઞાનિક પ્રવૃત્તિ વિશે વધુ જાણવા માટે વિશ્વ પ્રવાસ પર ગયા. પેરિસમાં, ડેવીનું સન્માન કરવામાં આવ્યું અને ફ્રેન્ચ સંસ્થાના સભ્ય બનાવવામાં આવ્યા. ઇટાલીમાં તેણે વીજળી ઉત્પન્ન કરતી ટોર્પિડો માછલી પર સંશોધન કર્યું. ઇટાલીના પ્રખ્યાત શહેર જેનોઆમાં, તેણે આર્ક લેમ્પની મદદથી હીરાને સળગાવી તે સાબિત કર્યું કે તે કાર્બનથી બનેલો છે. સ્વીડન અને જર્મનીની મુલાકાત લીધા પછી, તેઓ ઇંગ્લેન્ડ પાછા ફર્યા અને 1815 માં ત્યાં પહોંચ્યા.
સર હમ્ફ્રે ડેવીની શોધ
હવે તે ખૂબ જ જટિલ સમસ્યાનો સામનો કરી રહ્યો હતો. તેણે વિશ્વ માટે નવું અને ઉપયોગી સંશોધન કરીને તેનો ઉકેલ શોધી કાઢ્યો. ન્યૂકેસલની કોલસાની ખાણોમાં અવારનવાર અકસ્માતો થતા હતા. જેના કારણે ઘણા ખાણિયાઓએ જીવ ગુમાવ્યા અને કોલસાના ઉત્પાદન પર પણ અસર પડી. આનું કારણ એક જ્યોત સાથેનો દીવો હતો જે ખાણની અંદર લેવામાં આવ્યો હતો. ખાણમાં વાયુઓ આગ પકડશે અને એક સાથે વિસ્ફોટ કરશે. વ્યાપક અભ્યાસ પછી, ડેવીએ ડેવી સેફ્ટી લેમ્પ તરીકે ઓળખાતા હવે પ્રખ્યાત લેમ્પની શોધ કરી.
ગરમી આગને સળગાવે નહીં તેની ખાતરી કરવા માટે, જ્યોતની આસપાસ રાઉન્ડ વાયર ગેજ મેશ મૂકવામાં આવ્યો હતો. વાયુઓ ક્યારેય જ્યોતના સંપર્કમાં આવતા નથી. આ રીતે, અકસ્માતોની સંખ્યામાં ઘટાડો થયો અને ઘણા લોકોના જીવ બચી ગયા. આ તે સમયગાળો હતો જ્યારે બેટરી ટોર્ચની હજુ સુધી શોધ થઈ ન હતી. ડેવી એટલો નમ્ર હતો કે તેણે આ શોધને પેટન્ટ આપવાનો ઇનકાર કર્યો અને ખાણિયાઓની સલામતી માટે તેણે તેની શોધનો કોઈ શુલ્ક વિના ઉપયોગ કરવાની છૂટ આપી. ખાણના માલિકો તેની હરકતોથી ખુશ થયા અને તેને ચાંદીનો ડિનર સેટ આપ્યો. ડેવીની ઈચ્છા મુજબ, ચાંદીનો સેટ પીગળી ગયો અને તેના મૃત્યુ પછી વેચાઈ ગયો. ડેવી મેડલની સ્થાપના તેમની યાદમાં એકત્ર કરાયેલા નાણાંમાંથી કરવામાં આવી હતી અને રસાયણશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપનારા યુરોપ અને અમેરિકાના વૈજ્ઞાનિકોને દર વર્ષે એનાયત કરવામાં આવે છે.
1818 માં, ડેવીને બેરોનેટ બનાવવામાં આવ્યો હતો અને તેને ઉન્નત કરવામાં આવ્યો હતો. 1820માં તેમને રોયલ સોસાયટીના પ્રમુખ બનાવવામાં આવ્યા. તે ન તો વ્યવસ્થિત હતો કે ન તો નમ્ર હતો જેણે તેને ખૂબ જ અપ્રિય બનાવ્યો હતો. તેણે મિત્રો કરતાં વધુ દુશ્મનો બનાવ્યા અને છેવટે રાજીનામું આપવું પડ્યું.
છેવટે, 1829 માં, સર હમ્ફ્રે ડેવીનું 48 વર્ષની વયે જીનીવામાં અવસાન થયું. સલામતી દીવોના શોધક અને દીવા અને છ મહત્વપૂર્ણ રાસાયણિક તત્વોના શોધકને "ઇલેક્ટ્રોકેમિકલ પ્રક્રિયાના પિતા" તરીકે સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા.
